De wisent en 5 regels voor CoCreatie

Het eerste volle jaar van de Beleidscoöperatie stond in het teken van één opdracht. Een bijzondere. In deze blog worden een paar lessen bovengehaald, ook omdat de aanpak in de kern heel common sense is geweest en daarmee een mogelijk voorbeeld voor projecten waar wellicht minder mooie foto’s aan verbonden kunnen worden, maar die ook laten zien hoe kansrijk CoCreatie is. In de kern is CoCreatie ene didactisch proces. We leren allemaal en geen van allen heeft de wijsheid in pacht. Wat we in dit proces gedeeld hebben is de gevoelde noodzaak de Veluwe vitaal te houden.

Schermafbeelding 2015-01-29 om 10.01.11
(Foto Peter Maris)

De Veluwe is het grootste natuurgebied van Nederland. Het is letterlijk en figuurlijk ook het grootste stiltegebied van Nederland, al was het maar omdat de veruit meeste mensen dicht bij de wegen blijven die het gebied doorkruisen. Ze missen iets. De meeste mensen kennen er dus maar een klein deel van, maar even zo goed staat het altijd in de

top van meest bezochte locaties in Nederland. De Veluwe heeft lang geprofiteerd van de groei van de bevolking en daarmee samenhangen welvaart in Nederland, maar net als elders is die trend omgeslagen in vergrijzing en krimp. Er is een reële dreiging, maar het valt nog niet mee om goede en passende projecten te vinden en daar mee aan de slag te gaan om het tij te keren. Nu is er een project waar al jaren over wordt gesproken, maar dat nog nooit iets is geworden: de wisent, de Europese bizon, naar de Veluwe halen.

1 CoCreatie is zelden co-creatie

Althans niet als je denkt dat het om de samenwerking tussen gelijkwaardige partijen op een soort plat vlak gaat. Zelfs op het meeste harde moment – als er geld op tafel moet komen – is het zelden zo dat partijen ‘gelijk insteken’. In het geval van de wisent gaat het om beweging tussen meer dan 30 partijen, met daarbinnen verschillende partijen met een direct belang. Dat loopt van Staatsbosbeheer, via lokale ondernemers tot en met bewoners. Hoe verschillend ook, ze hebben allemaal het recht om er iets van te vinden en de positie om te helpen of te hinderen. Buiten die ring bevinden zich nog vele andere partijen die een legitiem belang hebben om er ten minste iets van te vinden. CoCreatie is het creatief vermogen om over al die verschillen heen tot nieuwe prestaties te komen.
Er werd al vanaf de jaren zestig over de komst van de wisent gesproken. De laatste vijf jaar werd dit steeds concreter, maar de plannen ervoor bleven binnen het vaste beleidskader van Staatsbosbeheer. Een Staatsbosbeheer dat zelf wel wist dat ze het project ‘buiten de deur moest brengen’, maar de vraag bleef hoe. In dit project wisten collega Marc Muntinga en ik in een half jaar een overgang te creëren van een situatie waarin Staatsbosbeheer voor alles verantwoordelijk was, naar een situatie waarin een lokaal collectief de kans kreeg om van een idee een realiteit te maken. Een opmerking die niet alleen voor de vorm wordt gemaakt: dat was niet gelukt zonder het goede creatieve moment te benutten en zonder de inzet van meer creatieve geesten, maar het verschil werd door dit punt gemaakt: we zochten de spanning op.

2 Zoek de spanning op

CoCreatie is in de kern een positief gerichte actie. Aan het einde van het proces is er een samenwerkingsverband tussen mensen dat er daarvoor niet was en dat verband ligt dichter bij waar gewerkt en geleefd wordt. Dat betekent echter nog niet dat het proces van CoCreatie een lief proces is. Rondom de wisent hebben we letterlijk en figuurlijk de spanning opgezocht.
Dat gebeurde allereerst door ons te realiseren dat vooral sinds een film als die over de Oostvaardersplannen het letterlijk en figuurlijk weer ‘wat wilder’ mag zijn. De Veluwe mag best wat spannender worden en daar hoort ook wat wildheid bij.
Maar hoe wild mag dat zijn? Weer: de meningen zullen verschillen. Vooren tegenstanders komen in alle maten en soorten. Ons motto was: maak slapende honden wakker. Direct. Liefst zonder dat ze gaan grommen, maar als dat gebeurt dan is dat zo. In onze visie is een voorstander geen voorstander van alles, een tegenstander geen tegenstander van alles. Dorpsgemeenschappen kunnen verdeeld zijn, een dorp is niet voor of tegen. Boeren zijn verdeeld, gemeenten zijn verdeeld. Enzovoort. Belangenclubs moeten uiteindelijk toe naar een standpunt, maar dekken daarmee niet de rijkheid aan meningen van de achterban. Deze diversiteit zichtbaar houden, en in onderling gesprek houden, geeft ruimte. Het geeft ook de mogelijkheid om elkaar tijd te gunnen, te ontwikkelen en te leren. Minder zacht gezegd; wakker maken, die hap!

http://youtu.be/b_gW19sYuvA

Concreet: bij een eerste bijeenkomst met de meest direct betrokken partijen hebben we de bijeenkomst gestart met een film die zo’n beetje de uitersten weergeven in de discussie over een mogelijke komst van de wisent. Dat liep van: zie maar, het blijkt te werken tot aan: wij kunnen in Nederland überhaupt niets aan dat naar risico’s zweemt. Dat gaat hier niet. Heel aardig vond ik zelf het maken van opnamen van een boswachter die, gevraagd naar het gevaar van zo’n wisent, spontaan begon te vertellen over het echte gevaar: de teek. Een film die heel simpel en goedkoop was gemaakt, maar het deed wat het moest doen: de discussie versnellen. Het stimuleerde de mensen om te zeggen wat ze op het hart hadden. Maar het hart luchten alleen is niet genoeg. Er komen nog drie dingen bij: expertise om meningen en feiten zoveel mogelijk uit elkaar te halen, de bereidheid van enkele partijen om hun nek uit te steken en een hele goede voorzitter. Al die drie elementen waren aanwezig en zo lukte het om in een enkele middag op Radio Kootwijk een doorbraak te maken die heel lang op zich had laten wachten. We gaan het goed en zorgvuldig doen, maar in principe komt de wisent er.

Na bijeenkomst met de film is het niet gestopt met het actief benaderen van partijen die een rol kunnen spelen. Of het nu om bewoners ging of om partijen als de regionale LTO en milieufederatie, we hebben ze benaderd, zijn op de koffie gegaan, hebben ze uitgenodigd voor een bijeenkomst over of een bezoek aan de wisenten op het Kraansvlak in Noord-Holland en in het algemeen alles gedaan wat mogelijk was om te informeren. Doel: geen verassingen, maximaal informeren. Het spreekt voor zich; we waren en zijn er van overtuigd dat de komst van de wisent een goed en haalbaar verhaal is.

3 Het zal zakelijk zijn of het zal niet zijn

CoCreatie is meer dan een gesprek rond de dorpspomp. Het moet tot iets tastbaars leiden. In dit geval in ieder geval iets dat 2 meter hoog, een halve meter breed en nogal wollig kan worden en veilig genoeg is. Een CoCreatie project opzetten midden in de crisistijd betekent dan toch heel goed nadenken over de dubbeltjes en kwartjes. Enerzijds: wie kan welke kosten dragen? Anderzijds en bovenal: waar komen de opbrengsten vandaan. Omdat er elk jaar nog altijd tienduizenden overnachtingen zijn op de Veluwe, mag je van de ondernemers verwachten dat ze mee doen in de voorinvesteringen. Maar dan merk je toch dat iedereen behoorlijk met zichzelf bezig is. Het grotere plaatje lijkt dan buiten bereik. Ook dan komt het op ‘creatie’ aan: het geven van een beter zicht op wat mogelijk is. Wat dan helpt, is een nuchter bedrijfsplan. Niet naar de gewenste uitkomst toerekenen, wel rekening houden met tegenvallers. Durven investeren, maar de keuzes daaronder kunnen verantwoorden. CoCreatie is veel, maar op dit soort momenten niet magisch. Het zal zakelijk zijn of het zal niet zijn.

4 CoCreatie vraagt om een buigbeweging

De beleidsmakers die het begrip CoCreatie gebruiken doen dat bijna altijd vanuit een situatie waarin zij een grote (overheids)organisatie vertegenwoordigen en degenen die mee gaan creëren op een andere, doorgaans kleinere schaal opereren. Dat geeft een vorm van dynamiek waarvan de aard makkelijk wordt onderschat. Het is geen project dat je als grote overheidsclub even uitrolt, want onderdeel van de CoCreatie is dat het op een gegeven moment jouw project niet meer is. Je maakt een nieuw stokje en dat geef je over aan een andere, lokale partij. Als grote overheidsorganisatie die het stokje wil overgeven aan iets lokaals moet er als het ware een buigbeweging worden gemaakt.

Een goede overheidsorganisatie – en dat is Staatsbosbeheer – is gewend om rechtop te staan en ver om zich heen te kijken, altijd alert op complicaties. Voor zichzelf, maar ook voor bijvoorbeeld de Staatssecretaris, ver weg maar oh zo dichtbij in Den Haag. Lokale signalen moeten dus gecombineerd worden met signalen vanuit de provincie, Den Haag en verder. De scope is breed. CoCreatie in de vorm van een lokaal initiatief vraagt juist om focus. Het soort focus dat ondernemers hebben. Wat hun onmisbare kracht is. Wat die ondernemers dan wel weer vaak missen is een bredere scope; het vermogen om te bedenken dat een goed bedrijfsplan niet meer is dan het begin van een traject waarin heel wat vaker koffie moet worden gedronken met vreemde partijen dan men gewend is of nodig heeft.

CoCreatie zit dus midden in de spanning tussen scope en focus. Wij hebben als beleidscoöperatie ons nuttig gemaakt door op tijdelijke basis die spanning te overbruggen. Wij namen de voorlichting over en zetten de nieuwe stichting in de benen. Ongetwijfeld is het ook mogelijk te buigen zonder een derde partij in te schakelen, maar laat de boodschap helder zijn: blijft ieder in de eigen rol dan kan er geen CoCreatie, geen wisent op de Veluwe zijn.

Het knappe van Staatsbosbeheer in dit proces – en van burgemeester Asje van Dijk van Barneveld – die het hele proces als voorzitter van de werkgroep meesterlijk stuwde – was dat ze goed nadachten over het verschil tussen verantwoordelijkheid en eigenaarschap en wat beide betekenen. Is degene die als eerste een vraag stelt, een probleem signaleert ok de eigenaar ervan? Als je het samen maakt, ben je dan allemaal eigenaar? En wat betekent dat dan voor als de dieren ziek worden, de belangstelling juist mee- of tegenvalt? CoCreatie is je samen verantwoordelijk weten om iets gerealiseerd te krijgen, ook al komen revenuen bij een ander terecht en sommige kosten bij jou. Dat noemen wij maar ‘buigmanschap’.

IMG_0742
Marc Muntinga (l) met medewerkers van PWN / Kraansvlak en Staatsbosbeheer op de beoogde locatie. (foto PN)5 CoCreatie is leren naar een doel toe

5. CoCreatie leren naar een doel toe

Niet het doel is het doel (in ieder geval niet het eerste doel). De komst van de wisent naar de Veluwe is om vele redenen wenselijk, maar dat is niet waar het om draait. Dat is een herstel of vergroting van de vitaliteit van de Veluwe. Uiteraard gaat dat om recreatie en toerisme, maar het gaat om wel wat meer. Verantwoord natuurbeheer en landbouw spelen ook zo hun rol. Mensen
genoeg die een idee hebben over hoe de Veluwe er uit moet komen te zien, maar niemand heeft ongelimiteerd budget, doorzettingsmacht of uithoudingsvermogen.
Dan komt het in de
praktijk aan op relatief kleine interventies met een zo groot mogelijk effect. Interventies die het karakter van de Veluwe versterken en niet meer van hetzelfde zijn. De wisent kan dat heel goed zijn, maar dat moet de tijd nog leren. Wat de tijd ook nog moet leren is hoe er op de Veluwe meer goede voorbeelden van CoCreatie komen. In dit project hebben we ons iets meer dan een half jaar voluit op de komst van de wisent gestort. Heerlijk en we weten er nu (bijna) alles van. Maar halverwege hebben we onszelf ook moeten corrigeren. We waren alleen maar met het beest, de wisent bezig. Om uiteindelijk echt een aantal lokale ondernemers en andere belanghebbenden mee te krijgen moesten we het toch echt over het werkelijke doel hebben: die mooie, onderschatte, verkeerd benutte Veluwe. Het blijft leren naar een doel toe.

Nawoord

CoCreatie is de term die Staatsbosbeheer gebruikt voor het hier beschreven initiatief. Ze hadden het ook over burger- of overheidsparticipatie kunnen hebben, of ‘interactieve beleidsvorming’. Het zijn varianten op hetzelfde fenomeen. Het zijn ook fenomenen die niet via lijstjes van 5, 10 of 20 punten te vangen zijn. Dat geldt al helemaal voor de wisent zelf. Een mysterieus dier. Machtig, majestueus, wild. En schuw, kwetsbaar, anders. De eerste keer dat ik dat ik op het terrein van de wisent was, in het Kraansvlak in Noord-Holland, heb ik het dier niet gezien. Alleen wat poep. Het gaf niet. Ik was in een prachtige natuur, het was spannend en ik kreeg het idee ervan mee. De tweede keer wel. Eerst zag ik de sporen ervan, de woelingen, de manier waarop ze de grond open maakten. Goed voor de biodiversiteit, zo begreep ik. Fijn, maar nu wil ik ze toch wel eens zien. En toen zag ik ze met eigen ogen. Groot, rustig, elkaar wat dollend. Mooi. Op een ander duin dan waar wij stonden. Dichtbij maar onbereikbaar. Bij weer een bezoek zag ik ze – een hele kudde – van zo dichtbij dat ik makkelijk foto’s kon maken, maar als vanzelf hield ik een veilige afstand. Dat zijn wisenten. Ze imponeren.

Dat zijn ook wel een beetje de partijen waarmee we de CoCreatie zijn aangegaan. Een grote uitvoerende dienst, gemeentes, ondernemingen, bewonersgroepen. Sterk, krachtig – van een afstand. Kwetsbaar – als je goed hoort, ziet en onderzoekt wat er speelt. Maar je wilt ze in hun kracht zien, als wat ze kunnen zijn. CoCreatie; eigenlijk heb ik geen idee van wat het is, want gaat om zeer verschillende zaken die bij elkaar worden gebracht, maar als het goed is doet het dat: het zet ons in onze kracht.

Peter Noordhoek

Nabranders

Wisenten op het Kraansvlak (Foto: PN)
Wisenten op het Kraansvlak (Foto: PN)

• er valt nog veel meer over de Wisent, de Veluwe
en Cocreatie te vertellen. Los van elkaar en in samenhang. Dat doen we graag. Neem vooral contact op: info@beleidscoöperatie.nl;

• De actualiteit van 2020: er is een mooie kudde van 5 wisenten die rondloopt in het beoogde gebied en waar mooie wandeltochten naar tie worden georganiseerd, begeleid door een groot aantal vrijwilligers.

• half december heb ik een blog doen verschijnen over ‘To Rabo or not to rabo’. De reacties er op zijn overweldigend. Meer dan 4000 lezers en heel veel reacties er omheen. Daar geldt hetzelfde voor. Wie graag met de auteur een dag wil doordenken over een bank als de Rabobank (uit de reacties blijkt dat vergelijkbare verhalen voor andere banken te vertellen zijn) moet contact op nemen: dpn@northedge.nl.

• Het is nationale gedichtendag geweest. Ter ere daarvan heb ik de gedichten zoals die zijn opgenomen in mijn blog over geloven en niet-geloven ingesproken en opgenomen in de blog.