Boekrecensie
Een paar maanden geleden heb ik met het blad Bestuursforum – vakblad voor aan het CDA verbonden (lokale) bestuurders – afgesproken een recensie te schrijven over het boek ‘Bezielde ontzuiling’, waarin onder leiding van Govert Buijs en Jan Hoogland een aantal wetenschappers van de Vrije Universiteit zich buigen over de vraag hoe Nederland zich organiseert in een ontzuilde tijd. De deadline lag drie maanden later en dat was eigenlijk te lang daarna. De bezieling was er wat uit, om het zo maar te zeggen. Met de deadline heel dicht bij, nam ik de bundel toch maar mee op een paar dagen trainen in Bosnië-Herzegovina. Daar kwam de bezieling onverwacht terug, na een verhaal over klaslokalen waarin Bosniakse en Kroatische kinderen gezamenlijk les krijgen en waar er letterlijk een laag muurtje door de klas heenloopt. Zo gescheiden beginnen ze hun leven. Op dat moment dacht ik aan de bundel en bedacht: hier is de verzuiling nog vol aanwezig. Een duistere verzuiling op grond van religie en etnische geaardheid. Is het niet heel goed dat we daar in Nederland vanaf zijn?
Er is dus geen reden om weemoedig terug te denken aan de verzuiling. In de bundel gebeurt dat dan ook niet. Er is geen weg terug. Maar er is kennelijk nog steeds wel een gat te vullen. Liefst op basis van het christelijk-sociaal gedachtegoed en de daaraan verbonden maatschappelijke organisaties. De auteurs zijn daar wel nuchter over. De ‘maatschappelijke ondernemingen’ en andere voorbeelden uit de ‘participatiesamenleving’ zijn alleen niet voldoende om dat gat te vullen. Het zal echt nog wel duren voordat bijvoorbeeld de woningcooperaties hun rol weer kunnen oppakken. Maar eigenlijk zoeken de meeste auteurs de oplossing vooral op het individuele niveau van de vakman, de professional, de lotgenoot. Via hen moeten de ‘bezielde verbanden’ opnieuw gestalte krijgen, want, zoals de filosoof Ad Verbrugge stelt: “Bezieling kan zich alleen maar manifesteren wanneer mensen zich gezamenlijk richten op een gedeelde activiteit om die activiteit zelf, niet om de geldelijke beloning of het eigen prestige”. Organisaties en instituten zitten dat eigenlijk vooral in de weg. Reden waarom organisatorische verbanden vooral lichte verbanden moeten zijn, eerder aangestuurd via gedeelde concepten dan via structuren of via het verfoeide woord ‘management’. De tien kernwaarden die Buijs aan het einde van de bundel formuleert zijn er een prima voorbeeld van. Inspirerend en relevant voor iedereen die zich met vormen van participatie en sociaal kapitaal bezig houdt. En tegelijk niet voldoende overtuigend.
Wat mist is toch een meer kwantitatieve onderbouwing van de wijze waarop het gat van de verzuiling de afgelopen decennia gevuld is. Zijn we überhaupt wel onderweg om dat te laten lukken? De scherpte zoekend: is de komst van een partij als DENK niet een teken van terugverlangen naar de harde verzuilde kaders van weleer? Of provocerend: moeten we niet constateren dat het populisme met al haar oproepen tot uitsluiting niet veel meer een succesvol ‘bezielend verband’ is gebleken dan alle nationale boomplantdagen bij elkaar? De cijfers van het SCP laten zich niet zo makkelijk interpreteren op dit punt, maar er is geen reden om gerust te zijn. Wellicht is de manier waarop we over de participatie spreken toch te vrijblijvend om er veel van te mogen verwachten.
Onze vroegere verzuiling blijkt namelijk in veel opzichten een succesverhaal, niet in het minst door de succesvolle verbinding tussen ‘volk’ en ‘elite’. Die verbinding is er nu niet meer, of loopt langs de lijnen van overheden die de burgerparticipatie met al hun krachten overeind moeten zien te houden omdat burgers die rol niet zelf oppakken. De verhouding tussen een actieve overheid en de opkomst van ‘bezielde verbanden’ is op z’n zachtst gezegd problematisch. Daarom is het ook nodig om naar onze eigen rol als bestuurders te kijken. Deze bundel biedt daartoe veel inspiratie, maar op een gegeven moment moet de lezer eigen antwoorden gaan zoeken.
Peter Noordhoek
Boekrecensie verschenen in Bestuursforum, april 2017.
Ontzuilde bezieling. Govert Buijs en Jan Hoogland (Red.). Boom bestuurskunde, 2016.