In deze prachtige foto uit National Geografic komt veel pijn samen. Het beeld van de neushoorn is, zoals de Guardian op 12 mei terecht schreef, ‘a picture of loneliness’, ondanks de bewakers om hem heen. Hij is 42 jaar oud en heel zeldzaam; de allerlaatste mannelijke Noord-Afrikaanse witte neushoorn. Nakomelingen verwekken bij de twee overgebleven vrouwtjes lijkt niet meer te lukken. In gevangenisschap zijn er nog slechts twee andere vrouwtjes. Dit neushoornras sterft dus uit, net als vele andere diersoorten. Dat doen wij. Wij mensen. Preventief is zijn hoorn al verwijderd, dus ivoordieven hebben niets meer aan hem. Toch zijn er permanent bewakers nodig om hem in leven te houden. Tegen een opkomende zwartgrijze lucht houdt een van de bewakers als vertrouwd de hand op de rug van de neushoorn. Zou hij dat voelen?
De foto, de situatie, is triest, ook om een andere reden. Vanwege een rare kronkel in mijn hoofd verbind ik dit beeld met het beeld van de duizenden vluchtelingen die nu met wankele bootjes de overtocht naar Europa proberen te maken. Volgens het journaal van zaterdag 30 mei met zo’n 4000 per dag. Voor zover ze geteld kunnen worden. Die vluchtelingen komen deels uit dezelfde regio als waar de neushoorn leeft. Kijk je op macroniveau naar de ontwikkelingen in Afrika, dan gaat het beter dan ooit. Er is echte welvaartsgroei. Maar voor grote delen van het continent geldt dat er wordt geleefd op de grens van dood en leven. Om hen heen staan geen gewapende bewakers om ze in leven te houden. Wij hebben het liefst bewakers om de vluchtelingen weg te houden. En dat begrijp ik nog ook. Wil ik dat die stroom vluchtelingen ook door Nederland heen gaat stromen? Al te goed is buurmans gek.
Ik ben opgegroeid met de ethiek dat elk leven waardevol is, heilig zelfs. Dat daarin ook geen verschil in waarde is tussen het ene leven en het andere. Dat juist door de waarde van de enkeling te blijven zien, hoe ver deze ook van je af staat, je recht doet aan het leven van anderen. Het is een ethiek die geen bijzondere betekenis hecht aan het woord ‘zeldzaam’ omdat elk leven behandeld zou moeten worden als meer dan zeldzaam, want uniek. Wat voor de neushoorn wordt gedaan is goed, maar dat verdient ook elke vluchteling. Zo zegt mijn ethiek.
Mijn ethiek dreigt bij beelden als die van de neushoorn en de boten te bezwijken. Als het kenmerk van een eerste klas geest is dat hij twee tegengestelde gedachten in het hoofd kan houden zonder te bezwijken, dan is de mijne kennelijk niet eerste klas. Of is er iets anders aan de hand? Kan het zijn dat we bezwijken aan wat we zijn gaan weten? Onze ethiek van ieder mens telt, komt uit een tijd dat we nog door lange wegen gescheiden waren van elkaar en waarbij zelfs elke stad nog een dorp was; we konden elkaar daadwerkelijk tellen. Echt, en niet via social media. Nu spoelen de beelden van mensenmassa’s over ons heen en lijkt de oude ethiek alleen nog maar te gelden als letterlijk en figuurlijk wordt ‘ingezoomd’ op het enkele leven, de enkele neushoorn. Dat is verklaarbaar, maar te makkelijk. Ik merk dat ik mijzelf een opgave geef: beperk de aandacht niet tot wat zeldzaam is. Durf te denken op het niveau van de massa, hier, op de Savannah en onderweg per bootje naar onze kusten, want zij zijn onze realiteit. Durf ook ethisch te zijn op het niveau van de massa. Hoe dan? Ik puzzel, want dat kan niet zonder scherpe keuzes. Het belang van de één tegen het belang van de honderden, etc., waarbij je voor je het weet één voor één honderden laat stikken. Maar als we bewakers van neushoorns kunnen betalen in Noord-Afrika, kunnen we daar dan ook geen mensen krijgen die in Noord-Afrika de chaos die de oorzaak van alles is weer beheersbaar kunnen maken? Wat meer episch doen dan individueel ethisch denken, zoiets. Erg zeldzaam trouwens, episch doen.
Uiteindelijk ben ik niet zover om mijn ethiek van ieder mens telt, op te geven en verwacht ook niet dat ooit te doen. Daarvoor gaan de wortels te diep en weet ik ze gedeeld door mensen aan wie ik een voorbeeld neem. Maar zolang ik foto’s van een neushoorn met bewakers en een boot vol vluchtelingen zonder stuurman naast elkaar zie, schuurt er iets. Ik kan en zal de lasten van heel de wereld niet op mij nemen, maar wegkijken zal ik niet.
Peter Noordhoek